Bittere hopeloosheid

Hoewel de vieringen in Moskou ter gelegenheid van de 100ste verjaardag van de oprichting van de Sovjet-Unie ingetogen waren, heeft de Russische president Vladimir Poetin de ontbinding van de Sovjet-Unie in 1992 herhaaldelijk omschreven als "de grootste tragedie van de 20ste eeuw". Veel Russen zien dat vermoedelijk anders (al houden ze hun mening waarschijnlijk voor zich). Een reis door de tijd vanuit het perspectief van een gewone burger laat zien dat wijdverbreide armoede en ongelijkheid geenszins alleen een post-Sovjetverschijnsel zijn. En gedurende lange perioden was economische ontbering waarschijnlijk niet eens het ergste voor brede lagen van de bevolking.

Een bloedig begin

Op 30 december 1922 richtten ongeveer 2.200 afgevaardigden uit de vier Sovjetrepublieken Rusland, Oekraïne, Wit-Rusland en Transkaukasië in het Bolsjojtheater in Moskou de Unie van Socialistische Sovjetrepublieken op, kortweg de USSR of Sovjet-Unie. Een bloedige burgeroorlog lag achter hen. Nu hadden zij zich ertoe verbonden samen de weg te volgen van het socialisme naar het communisme. Rusland was al aan deze weg begonnen.

De hongerwinter van 1916-'17 leidde tot de Februarirevolutie en tsaar Nicolaas II werd gedwongen af te treden. In november 1917 greep Vladimir Iljitsj Lenin, de leider van de bolsjewieken, de macht van de bourgeoisie. Hij verklaarde dat Ruslands deelname aan de Eerste Wereldoorlog voorbij was, dat al het land eigendom was van de staat en dat hij het staatshoofd was.

Er begon een burgeroorlog en miljoenen mensen stierven op de slagvelden in de daaropvolgende jaren, maar ook als gevolg van terreur en epidemieën. De "Roden", of bolsjewieken, vochten om de macht tegen de "Witten", een coalitie van alle andere politieke krachten. Maar de burgeroorlog was veel meer dan een oorlog tussen twee politieke kampen.

Het was vooral ook een oorlog tegen de "Groenen", de boeren. In die tijd was ongeveer 80% van de bevolking, en dus van de gemiddelde Rus, boer. De meesten van hen waren pas in 1861 van de lijfeigenschap bevrijd, en hadden 49 jaar later naast hun belastingen ook een klein stukje landbouwgrond afbetaald. Velen van hen moesten ook als knecht werken. Tijdens de burgeroorlog werden ze onderworpen aan gedwongen rekrutering en huiveringwekkende eisen voor graan door het Rode Leger.

Als gevolg daarvan vluchtten veel boeren de bossen in om hun krachten te bundelen en hun visie op een rechtvaardige staat te verdedigen. Bijna 1,2 miljoen deserteurs werden opgespoord en duizenden van hen werden doodgeschoten. Een hongersnood in 1920-'21, als gevolg van een slechte oogst en de inbeslagname van al het graan door de bolsjewieken, brak uiteindelijk hun verzet. Vijf miljoen mensen zijn naar verluidt omgekomen van de honger.

De situatie verbeterde pas met de komst van de Nieuwe Economische Politiek (NEP), die een einde maakte aan het "oorlogscommunisme". Het werd ingevoerd in 1921 en stond het particuliere ondernemerschap en de particuliere handel weer toe. Bovendien werden arbeidersfaculteiten opgericht, werd het vrouwenonderwijs bevorderd en werd een begin gemaakt met de elektrificatie.

Lenin stierf in 1924 en Jozef Stalin kwam aan de macht in een jarenlange strijd. Onder zijn leiding zou de terreur nieuwe dimensies bereiken.

Decennia van terreur

Wat in januari 1937 plaatsvond in de Oktoberzaal van het Huis van de Vakbonden las als een groot feest, volgens het verslag in de Sovjet regeringskrant Izvestia: "De beste vertegenwoordigers van de Sovjetmaatschappij vullen de rechtszaal. Medailles glinsteren op de borst van arbeiders, piloten en wetenschappers".

Maar niemand was in de stemming om feest te vieren. Het "proces van het anti-Sovjet Trotskistisch Centrum" was de opmaat tot een waar bloedbad in 1937, waarbij Stalin het tempo bepaalde. Hij gebruikte de processen in Moskou in 1936, 1937 en 1938 om een grootscheepse zuivering te "legitimeren". Tussen najaar 1936 en winter 1938 zou het NKVD (de Sovjet geheime politie) meer dan anderhalf miljoen mensen hebben gearresteerd en ongeveer 700.000 doodgeschoten.

Stalin was al eind jaren twintig begonnen met "zuiveringen" tegen vermeende tegenstanders. De betrokkenen werden tijdens showprocessen en geheime processen vaak onder valse beschuldigingen ter dood veroordeeld of tot kampgevangenschap met dwangarbeid.

In 1929 was bijna niemand meer immuun voor terreur. Zeker niet de boeren en dus de gemiddelde burgers van de Sovjet-Unie. Stalin verving de NEP door de Command Economy in 1928. In tien jaar tijd moest de Sovjet-Unie, die toen nog nauwelijks geïndustrialiseerd was, hetzelfde ontwikkelingsniveau bereiken als de westerse landen. Dit moest worden gefinancierd door de boeren.

Tijdens de gedwongen collectivisering van de landbouw werden boerderijen onteigend. Veel boerenfamilies die als rijk werden beschouwd (de koelakken) en zij die van hun bezit konden leven (de middenstanders) werden gearresteerd. De meesten van hen kwamen terecht in strafkampen (goelags) of werden onder dwang ondergebracht in onherbergzame gebieden. Deze goelags waren een bloedige maar belangrijke industrie in het Stalin-tijdperk. Energiecentrales, waterwegen en spoorwegtrajecten werden gebouwd door miljoenen dwangarbeiders. Dwangarbeiders deden ook een belangrijk deel van het werk in de mijnbouw en de houtindustrie tot in de jaren 1950.

De Tweede Wereldoorlog bracht nog meer leed. Stalin koos aanvankelijk de kant van Adolf Hitler en het Rode Leger bezette vanaf 1939 Oost-Polen en delen van Roemenië en begon een winteroorlog met Finland. Miljoenen levens gingen verloren tijdens de Duitse invasie van de Sovjet-Unie vanaf 1941. Naar schatting bedroeg het aantal Sovjet-oorlogsslachtoffers 25 tot 30 miljoen.

Maar ook na het einde van de Tweede Wereldoorlog was de ellende in de Sovjet-Unie nog niet voorbij. Hoewel 1946 een droogtejaar was geweest, stond Stalin toe dat aanzienlijke hoeveelheden graan werden uitgevoerd. Miljoenen tonnen meer bleven in de opslagplaatsen terwijl de behoefte bleef groeien en ongeveer twee miljoen mensen stierven van de honger.

Bij zijn dood op 5 maart 1953 had Stalin zo'n klimaat van angst en terreur gecreëerd dat de artsen die hem behandelden na zijn beroerte, die hem aan één kant verlamde, hem naar verluidt nauwelijks durfden aan te raken.

Volgens de statistieken was de economische situatie tijdens het Stalin-tijdperk echter verbeterd. In de jaren veertig behoorde 24 procent van de beroepsbevolking tot de arbeidersklasse, tegen slechts drie procent in 1917. Er waren veel krachtcentrales, belangrijke waterwegen en spoorwegen gebouwd. De uitbreiding van de zware industrie en de wapenindustrie was ook essentieel voor de overwinning van de geallieerden in de Tweede Wereldoorlog.

Met uitzondering van de elites leefden de meeste Russische burgers begin jaren vijftig echter in slechte, krappe omstandigheden. Stedelijke gezinnen deelden in die tijd bijvoorbeeld vaak één kamer, waarbij meestal drie generaties bij elkaar woonden. Houten hutten zonder elektriciteit of riolering waren de norm voor de plattelandsbevolking. De boerenstand werd als bijzonder arm beschouwd na de gedwongen collectivisatie. Werknemers op de collectieve boerderijen kregen de facto niet eens loon voor hun werk. Hun stukje landbouwgrond verzekerde hun bestaan.

Hervormingen, hervormingen, hervormingen

Er was reden tot vreugde in oktober 1957. De Sovjet-Unie lanceerde met succes de eerste satelliet ter wereld, "Spoetnik 1", in de ruimte. Het stuurde signalen naar het "geschokte" Westen, dat niet had geloofd dat de USSR over dergelijke technische mogelijkheden beschikte. De ruimtewedloop was begonnen en zou een wonderwapen worden in de media van de Koude Oorlog voor Nikita Chroesjtsjov, die na de dood van Stalin de machtigste man in het Kremlin werd.

Chroesjtsjov zorgde ervoor dat er na de dood van Stalin snel een einde kwam aan de vele repressieve maatregelen waaronder het Sovjetvolk onder Stalin te lijden had. Kortgedingrechtbanken en martelingen werden afgeschaft. Ook de werkkampen, waarvan er naar verluidt uiteindelijk meer dan 200 waren, werden grotendeels ontmanteld. In de eerste vijf jaar na Stalins dood werden ongeveer vier miljoen mensen vrijgelaten.

Hij begon de "Chroesjtsjov-dooi" met een beleid van vreedzame coëxistentie met het Westen. Zo ondertekende hij in 1955 het Oostenrijkse Staatsverdrag, dat de soevereiniteit van het land garandeerde. Toch werd hij in het Westen vooral herinnerd als een hardliner die verantwoordelijk was voor de bloedige onderdrukking van de opstanden in de DDR, Hongarije en Polen in de jaren 1950 en de bouw van de Berlijnse Muur in 1961.

In de Sovjet-Unie was hij een hervormer. Voedselvoorziening voor het volk was daar een van de meest urgente problemen. Door het samenvoegen van een groot aantal landbouwbedrijven was het aantal collectieve boerderijen teruggebracht van 91.200 (1953) tot 67.700 (1958) en was de graanoogst met 75% toegenomen. Chroesjtsjov wilde nu de Amerikaanse productie inhalen, zowel in volume als in technologie.

Hij ontwikkelde op grote schaal landbouwgrond in Kazachstan en Siberië en verbouwde graan, en de productie steeg de eerste jaren zelfs aanzienlijk. Maar de opbrengsten begonnen al snel te dalen. De grond was niet geschikt voor landbouw, de oogsten vielen tegen en begin jaren zestig moest er graan uit de VS worden geïmporteerd.

In de industriële sector richtte Chroesjtsjov zich op de uitbreiding van productiegoederen en bewapening. Daar werd aanzienlijke vooruitgang geboekt, zoals blijkt uit de lancering van de Spoetnik. De productie van consumptiegoederen daarentegen bleef achter bij de verwachtingen. Bovendien kondigde Chroesjtsjov in 1956 massale woningbouw aan. Er werden fabrieken opgericht voor de productie van geprefabriceerde onderdelen om de woningvoorraad te vergroten. Enkele decennia later zouden gestandaardiseerde prefabwoningen voor de meeste gezinnen een enorme toename van het comfort betekenen.

Hij voerde ook loon- en pensioenhervormingen door:

• Zo werd in 1955 het minimumloon voor arbeiders verhoogd van 10 naar 30 roebel per maand. Kort daarna werd voor arbeiders een minimumpensioen van 30 roebel per maand ingevoerd.

• De collectieve boeren stonden nog steeds onderaan de voedselketen. In juli 1964 kregen ze voor het eerst een minimumpensioen van 12 roebel per maand.

Toch was zijn hervormingsbeleid nauwelijks een succes. En omdat hij met zijn hervormingsinspanningen veel aanhangers van zich vervreemdde, stemde de meerderheid van het Centraal Comité in oktober 1964 voor een machtswisseling.

Brezjnevs gouden stagnatie

Chroesjtsjov werd opgevolgd door Leonid Brezjnev, die van 1964 tot 1982 secretaris-generaal van de Communistische Partij was. Dit tijdperk wordt beschouwd als het tijdperk van de stagnatie - en van de wapenwedloop.

Brezjnev benadrukte het belang van het leger in de allereerste Meidagparade nadat hij aan de macht was gekomen. Op 9 mei 1965, de 20ste verjaardag van de overwinning op het Duitse Rijk, werd voor het eerst sinds 1945 een grote parade gehouden op het Rode Plein. Zelfs Stalin werd gedeeltelijk gerehabiliteerd in de overwinningscultus. In 1968 onderdrukte Brezjnev op bloedige wijze de Praagse Lente, die de vriendschap van Tsjecho-Slowakije met de Sovjet-Unie ter discussie stelde. Daarna gold in het Sovjetimperium de Brezjnev-doctrine, die militair ingrijpen toestond als het socialisme "in gevaar" werd geacht.

De productie groeide onder Brezjnevs leiding veel langzamer dan in de eerste naoorlogse jaren en bleef steeds verder achter bij de doelen die Brezjnev zich had gesteld. De Amerikaanse industriële productiviteit was ongeveer twee tot tweeënhalf keer zo hoog. De landbouwproductiviteit was zelfs ongeveer vier keer zo hoog. Brezjnev verhoogde wel de investeringen in plattelandsgebieden en verleende meer autonomie aan bedrijven.

Er werden ook overeenkomsten gesloten met westerse bedrijven. In 1966, bijvoorbeeld, stemde het Ministerie van Automobielzaken in met samenwerking met het Italiaanse bedrijf Fiat om een autofabriek aan de Wolga te bouwen. Maar de maatregelen hadden weinig effect. Toch ervoer een groot deel van de Sovjetbevolking het Brezjnev-tijdperk als de "gouden jaren" waarin hun welvaart toenam.

Ongeveer 80% van de stedelijke bevolking had in 1980 een eigen huis, meestal in geprefabriceerde gebouwen. Ze hadden meestal anderhalve of twee kamers, centrale verwarming en een badkamer. Mensen kochten geleidelijk platenspelers, televisies en koelkasten. Op het platteland daarentegen was slechts in 10% van de huizen een badkamer en stromend water aanwezig.

De wachttijden voor auto's bleven echter legendarisch. En met reden. De Sovjet-Unie produceerde in 1975 ongeveer vijf auto's per 1.000 mensen, net als tien jaar later. In de VS was de verkoop ongeveer tien keer zo hoog, respectievelijk ongeveer 50 en 65.

Ondanks de trage economische groei ging de USSR ten tijde van Brezjnev een wapenwedloop aan met de VS. Maar concurreren met de VS was duur. Om haar invloed te vergroten, leverde de USSR ook goederen aan veel landen. Zo ontving Noord-Vietnam tijdens de Vietnamoorlog 75 tot 80 procent van zijn materiële hulp van de Sovjet-Unie. De binnenlandse economie raakte door deze lasten steeds meer overbelast. Al snel konden de beschikbare middelen geen gelijke tred meer houden met de groeiende eisen van de "gecontroleerde" gebieden.

Glasnost en perestrojka

De partijleiding aanvaardde bewust de verregaande economische stagnatie onder Brezjnev omdat het Politburo bang was voor het einde van de stabiliteit. "Stabiliteit van de kaders" leidde echter tot een gerontocratie, heerschappij van de ouderen. Er waren drie staatsbegrafenissen in minder dan drie jaar tussen Brezjnevs dood in november 1982 en maart 1985: Brezjnev, zijn opvolger Yuri Andropov en diens opvolger Konstantin Chernenko.

Michail Gorbatsjov, toen 54, nam in het voorjaar van 1985 het roer over als secretaris-generaal en kondigde zijn programma van perestrojka, of herstructurering, aan, samen met een beleid van glasnost, of transparantie.

In economische termen wilde hij de krachten van vraag en aanbod gebruiken om het socialisme te hervormen, vergelijkbaar met de NEP onder Lenin. Om de sinds de jaren zestig gevraagde vernieuwing van het industriële apparaat te realiseren, bevorderde de staat vanaf 1 januari 1987 joint ventures met westerse bedrijven. Net als onder Brezjnev verleende Gorbatsjov de bedrijven meer autonomie. Maar dit leidde opnieuw tot buitensporige loonstijgingen, waardoor de kloof tussen koopkracht en goederenaanbod steeds groter werd. De economische situatie bleef daardoor verslechteren. Een staking van 500.000 mijnwerkers tijdens de economische crisis van 1989 liet symbolisch zien dat de arbeiders niet klaagden over hun loon, maar over het gebrek aan aanbod van consumptiegoederen. Hun vraag naar zeep, voor lichamelijke hygiëne, was symbolisch.

Tot overmaat van ramp zorgde de toegenomen vrijheid van meningsuiting onder glasnost ervoor dat de kritiek steeds luider werd. Zelfs het eenpartijstelsel werd in twijfel getrokken. Bovendien had de Communistische Partij altijd gepropageerd dat de volkeren van de Sovjet-Unie vreedzaam en vrijwillig samenleefden. Maar deze mythe werd onder glasnost en perestrojka ontmaskerd. Zo brak in februari 1988 het Nagorno-Karabach conflict uit tussen Armenië en Azerbeidzjan. Sinds de zomer van 1988 hekelen de Baltische staten hun gedwongen inlijving in de Sovjet-Unie in 1940 en eisen zij een einde aan de toestroom van Russen. Het groeiende streven naar autonomie in verschillende Sovjetrepublieken versterkte daardoor de centrifugale krachten binnen de Sovjet-Unie.

Het einde werd bezegeld door een couppoging tegen Gorbatsjov in augustus 1991. Nadat hij vanaf april met negen Sovjetrepublieken had onderhandeld over een nieuw unieverdrag, was hij begin augustus 1991 op vakantie gegaan. De leden van de Veiligheidsraad waren echter ontzet over de vrijheden die Gorbatsjov de Sovjetrepublieken wilde geven en besloten daarom de noodtoestand af te kondigen en probeerden Gorbatsjov tot aftreden te dwingen.

De couppoging mislukte door het verzet van de eerste Russische president, Boris Jeltsin, die in juni 1991 was gekozen. De Sovjet-Unie en haar machtsstructuur waren niet langer houdbaar. Op 21 december 1991 ondertekenden 11 Sovjetrepublieken het oprichtingsdocument van het Gemenebest van Onafhankelijke Staten (GOS), waarmee de Sovjet-Unie naar de geschiedenisboeken werd verwezen. Op 25 december 1991 trad Gorbatsjov af en zes dagen later werd de Sovjet-Unie officieel ontbonden.

Economische achteruitgang in de jaren '90

Na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie in 1992 ontstonden ongeveer 15 nieuwe staten, waaronder de Russische Federatie. Het verbreken van de economische banden tussen de voormalige Sovjetstaten stortte Rusland in een diepe crisis. Pas elf jaar later werd het economische productieniveau van 1992 weer bereikt.

Dit was het officiële begin van de overgang van een planeconomie naar een markteconomie, en op 2 januari 1992 hief Jeltsin van de ene op de andere dag de controle op over 80% van de voorheen door de staat gereguleerde prijzen voor productiegoederen en 90% van de consumptiegoederen. De consumentenprijzen stegen in een jaar tijd met 1.526% en het spaargeld van de Russen verdween in het niets. Pensioenen en staatslonen waren niet langer voldoende om de kosten van levensonderhoud te dekken. De zwarte markt floreerde.

In 1992 gaf Jeltsin ook opdracht om staatsbedrijven onder de bevolking te verdelen. Bij deze massaprivatisering kon iedereen tegen een kleine vergoeding vouchers (privatiseringscheques voor aandelenrechten in een bedrijf) ontvangen. De privatisering had in Rusland echter niet het gewenste succes vanwege het onstabiele macro-economische klimaat en de grote rechtsonzekerheid. De totale economische productie daalde tussen 1989 en 1998 met ongeveer de helft. In 1998 werd het land insolvent. De gevolgen waren catastrofaal. De sociale uitkeringen van de staat, met inbegrip van de pensioenen, daalden tot onder het bestaansminimum. Volgens Russische informatie leefde in 1999 30% van de Russische bevolking onder de armoedegrens. Volgens schattingen van de Wereldbank gold dit in werkelijkheid voor meer dan 40% van de bevolking. De gemiddelde levensverwachting daalde.

De forse bezuinigingen die de Russische bevolking ook na het einde van de Sovjet-Unie meemaakte, vormden de voedingsbodem voor de latere Sovjet-nostalgie. Vooral de grote delen van de bevolking die in armoede leefden, verlangden naar de sociale zekerheid van vroeger. In deze omgeving kon de huidige president van Rusland, Vladimir Poetin, zijn stempel drukken. In 2000 werd Poetin tot president gekozen en groeide hij uit tot de machtigste man van Rusland.

Terug naar de duisternis

Na het aantreden van Poetin maakte de Russische economie aanvankelijk een aanzienlijke opleving door. Het reële bruto binnenlands product per hoofd van de bevolking is tussen 1999 en 2008 bijna verdubbeld. Het gemiddelde maandloon steeg in die jaren van ongeveer 62 euro naar 475 euro en het werkloosheidspercentage halveerde tot ongeveer zes procent. De populariteit van Poetin steeg mee met de positieve economische groei en bereikte in 2008 een tijdelijk hoogtepunt. Volgens enquêtes van het Levada Center werd het leiderschap van Poetin door de Russische bevolking goedgekeurd met 83%.

Maar sinds de financiële crisis van 2008 is de Russische groei vertraagd. Zonder economisch succes brokkelde de steun voor Poetin af. Zijn goedkeuringscijfers bereikten een dieptepunt in 2013. Sindsdien heeft de Russische economie de groeipercentages van het begin van de eeuw niet meer gehaald. Tussen 2013 en 2021 groeide het reële bruto binnenlands product van Rusland met gemiddeld één procent per jaar. Dit betekent dat de Russische bevolking over de hele linie arm blijft. Het gemiddelde pensioen bedraagt in 2021 minder dan 200 euro per maand.

De slechte economische groei van de voorgaande jaren had echter weinig negatieve gevolgen voor de populariteit van Poetin. Integendeel, zijn populariteit steeg opnieuw na de annexatie van de Krim in maart 2014, omdat veel Russen de "bescherming" van Russische minderheden in het buitenland steunden. De invasie van Oekraïne volgde acht jaar later. Die werd voorafgegaan door militaire aanvallen in Tsjetsjenië en Georgië.En daarmee is de cirkel rond naar de donkerste tijden van de Sovjet-Unie. Het welzijn van de bevolking speelde ook in Stalins tijd een ondergeschikte rol. Het individu is weerloos tegen de willekeurige uitoefening van de macht. Voor velen is dit een diep deprimerende ontwikkeling waaruit zij nauwelijks een uitweg zien. De verbannen Russen noemen het de "Russische depressie".